Ratelpopulier of esp
Wetenschappelijk naam: Populus tremula L.
Familie: Salicaceae
(Wilgenfamilie)
De wilgenfamilie (Salicaceae) is een
familie van tweezaadlobbige planten. In traditionele zin telde deze familie
twee à drie geslachten, waarvan voor Nederland twee geslachten belangrijk zijn:
wilg (Salix) en populier (Populus). Wereldwijd zijn er circa
vijfendertig soorten populieren. Een aantal populieren is inheems in Nederland
(http://nl.wikipedia.org), inclusief de ratelpopulier.
Verspreiding
De soort komt voor in heel
noordelijk en gematigd Europa doorgaand tot over Azië naar Japan. In het zuiden
reikt het verspreidingsgebied tot in Noord-Afrika. In Europa komt ratelpopulier
voor tot hoog in het gebergte, en wel tot 2000 m. In Nederland en België is
deze boom zeer algemeen, alleen veel minder in de echte klei- en veenstreken. De
esp is een echte lichtboom, die de concurrentie met andere bomen met een dicht
bladerdek niet aan kan. In onze bossen neemt hij een ondergeschikte plaats in. Typische
biotopen voor ratelpopulier zijn bosranden, hagen, struwelen en kapvlakten.
Daarbij worden droge tot enigszins vochtige, zwak zure tot enige kalk
bevattende plekken bij voorkeur ingenomen (http://www.floravannederland.nl). In Nederland komt de ratelpopulier onder andere voor in de Gelderse
Poort, de Millingerwaard en het Roggebotzand (http://nl.wikipedia.org).
Hoogte en Groeivorm
Meestal hoge struiken of kleine
bomen, maar ze kunnen toch een hoogte van 15 tot 18 m (er zijn vermeldingen tot
30 m) bereiken (http://www.floravannederland.nl). De boom heeft opgaande takken
en vormt een brede kroon. Het wordt in de regel ongeveer 100 jaar oud (http://nl.wikipedia.org).
Schors
Glad en grijsgroen tot zilverachtig grijs met grote ruitvormige
lenticellen. Op latere leeftijd horizontaal ruw gegroefd (http://www.floravannederland.nl). De groene kleur van de barst wijs aan tot de
aanwezigheid van chlorophyl: de rattel populier is een van de weinig bomen die
in staat is om te fotosyntheseren door zijn barst (http://www.treesforlife.org.uk).
De twijgen zijn rond en niet behaard en de jonge twijgen zijn koperbruin en tot
in mei roodachtig gekleurd. (http://nl.wikipedia.org).
Knoppen
De toegespitste, bijna kale, gele
tot donkerbruine knoppen zijn iets kleverig (http://nl.wikipedia.org).
Blad
De bladeren van de ratelpopulier staan afwisselend aan de takken en zijn in
omtrek ongeveer rond tot breed eirond. De bladrand is grof gegolfd tot
gekarteld. De eerst gevormde bladeren aan de lange loten, en de bladeren van
jeugd exemplaren kunnen een wat andere vorm hebben. Deze zijn eirond tot
driehoekig, spits en hebben een gezaagde rand. De bladeren hebben een lange
bladsteel, die minstens zo lang is maar meestal langer dan het eigenlijke blad,
en waarmee iets bijzonders aan de hand is. De bladsteel is zijdelings sterk
afgeplat en staat daarmee dwars op het vlak van het blad zelf. Daardoor kan het
blad makkelijk torderen, wat ook bij ieder zuchtje wind gebeurt. Zo lijkt de
boom helemaal te trillen, het ratelen is het geluid wat al die bewegende
bladeren samen maken (http://www.floravannederland.nl). Vandaar de uitdrukking:
trillen als een espenblaad. In de herfst kleuren de bladeren goudgeel tot oranjerood.
Voortplanting
Seksuele:
De bloeiwijze van deze “peppel” bestaat uit een katje, waarbij de katjes
gescheiden mannelijk dan wel vrouwelijk zijn. De boom is dan ook strikt
tweehuizig, dat betekent dat er mannelijke en vrouwelijke individuen zijn. Deze
hangende katjes zijn op doorsnee rond en ongeveer 5 tot 8 cm lang. Iedere bloem
heeft een handvormige schub, de schubben zijn lang gewimperd, waardoor de
katjes er uit zien als wollige staarten. De mannelijke bloemen dragen ongeveer
10 (5-12) meeldraden. De vrouwelijke bloemen hebben een vruchtbeginsel met twee
stempels die ieder weer in tweeën gesplitst zijn (http://www.floravannederland.nl).
De mannelijke katjes hebben lange grijze haren en de vrouwelijke katjes zijn
groenachtig. De mannelijke bloemkatten vallen spoedig af na het loslaten van
het stuifmeel, dat vervolgens door de wind wordt verspreid (http://nl.wikipedia.org). Bloeiperiode: Maart-April.
Na de bestuiving
ontwikkelen de vruchtbeginsels tot een verzameling kapsel-vruchten. Ieder, van
het grote aantal zaden, draagt een aantal wollige haren. Deze later pluizige
zaden, worden verspreid door de wind (http://www.floravannederland.nl).
Aseksuele:
Iedere afzonderlijke boom kan
worteluitlopers maken, waaruit een heel bosje van bomen kan ontstaan, klonen
van mannelijke dan wel vrouwelijke exemplaren die lang met elkaar verbonden
blijven (http://www.floravannederland.nl).
Ecologische relaties
In vergelijking tot andere soorten,
zoals de grove den of de berk, heeft de ratelpopulier weinig mycorrhiza
associaties met schimmels: negen soorten maar. Een van deze, Leccinum aurantiacum, bestaat alleen in
associatie met de ratelpopulier. De grond vegetatie waar deze boom groeit is
gekenmerkt door verschillende gras soorten en de adelaarsvaren (Pteridium aquilinum), hoewel het ook
voorkomt in gebieden waar struikhei (Calluna
vulgaris) en blauwe bosbes (Vaccinium
myrtillus) dominant zijn. Er zijn drie soorten lichenen die op P. tremula voorkomen: Collema nigrescens, Xanthoria parietina en Physcia
ciliaris (http://www.treesforlife.org.uk).
Er zijn twee galmuggen, de
populierenurntjesgalmug (Harmandiola
globuli) en Syndiplosis petioli
die alleen op P. tremula voorkomen.
Er zijn 17 insecten soorten dat een associatie hebben met dode hout van de ratelpopulier,
inclusief de zweefvlieg Hammerschmidtia
ferruginea, een bedreigd soort, en de fliegen Ectaetia christii, Homalocephala
biumbrata en Strongylopthalmya
ustulata (http://www.treesforlife.org.uk).
De bladeren zijn opgegeten door
edelherten, en dat is een van de factoren die de natuurlijk regeneratie van de
boom tegen gaat. Het is een belangrijk soort voor spechten, die holen in de
boom maken, en voor bevers die zich, voornamelijk in de winter, graag voeden
met deze boom (http://www.treesforlife.org.uk).
Bijzonderheden
De oude benaming esp is verwant aan
het woord aspen wat de Engelse naam voor deze boom is.
Net als bij wilgen bevat de schors
van de ratelpopulier salicylzuur-achtige verbindingen. Een aftreksel van de
schors wordt dan ook wel toegepast als pijnstillend, ontstekingsremmend en
koortsverlagend middel.
Als een windbestuiver, en daarmee
een veel pollen producerende soort, komt veel pollen in de lucht. Toch kennen populieren
weinig allergene reacties. Mogelijk geven ze slechts een licht probleem bij
personen met hooikoorts problemen (http://www.floravannederland.nl).
Gebruik
Het hout van populieren wordt sinds
eeuwen als bouwhout gebruikt voor gebinten van boerderijen, binnendeuren of
kozijnen, als vloerhout, voor de binnenbetimmering van spoorwegwagons.
Populierenhout ontvlamt niet gauw. Het wordt nog steeds gebruikt in de
klompenindustrie. Bijzondere eigenschappen zijn: een lichte kleur, goed te
schillen, te drogen en te lijmen. Tegenwoordig gaan grote hoeveelheden
populieren naar de paletten - kistenproductie en de papierfabricage. Verder
worden van populierenhout meubels, lucifers, houten keukengerei en speelgoed
gemaakt.
Vroeger werd populierenblad gebruikt
om er groene en gele kleurstof van te maken. Gedroogd kan het blad als
wintervoer voor geiten dienen.
De knoppen bevatten hars en
proptosis, waarvan geneesmiddelen, zalf en tinctuur gemaakt kan worden.
De Kelten gebruikten het zachte,
maar taaie, witte hout van de populier voor het vervaardigen van schilden (http://www.stemderbomen.nl).
Volksgebruik
In de Middeleeuwen geloofde men dat
heksen de toverkracht van populieren gebruikten om heksenzalf te maken en dat
zij in de kruinen van deze bomen zouden vergaderen. Meisjes boorden gaatjes in
de stam van populieren waarin ze haar van zichzelf stopten in de hoop dat het
daardoor sneller zou gaan groeien.
In Frankrijk plantte men een
populier bij de geboorte van een dochter. Wanneer het meisje ging trouwen werd
hij gekapt. De opbrengst van het hout diende als huwelijksgift.
Een blad van de esp onder de tong
garandeerde welsprekendheid.
Als populieren in het najaar eerst
het blad in de top verliezen, wordt het een milde winter. Verliest hij eerst het
onderste blad, dan hebben we een strenge winter te verwachten.
Vroeger werd de ratelpopulier wel
geplant naast de bruidssuite van hotels. Het rustgevende geluid van de bladeren
zou het jonge paar goed doen.
Volgens een legende was het kruis
van Christus gemaakt van ratelpopulierenhout. Sindsdien trillen de bladeren van
deze boom ter herinnering aan het vreselijke gebeuren van de kruisiging (http://http://www.stemderbomen.nl).